Who Gets What — and Why | Alvin E. Roth (Kitap)

Alvin E. Roth tarafından kaleme alınan Kim Neyi Neden Alır, 2012 Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazanan yazarın, piyasaların nasıl işlediğini, özellikle eşleştirme ekonomisinin dinamiklerini ve bu piyasalarda yaşanan sorunların nasıl çözülebileceğini ele aldığı önemli bir çalışma. Yazar, piyasa tasarımının nasıl gerçekleştirildiğini, kimi zaman doğal yollarla çözülemeyen arz-talep dengesizliklerinin nasıl aşılabileceğini örneklerle açıklıyor.

Kitap, çöpçatan ekonomisi (eşleştirme ekonomisi) kavramını merkeze alarak, farklı piyasa türlerini ve bu piyasaların yönetilmesi için geliştirilen yenilikçi çözümleri inceliyor. Roth, kitabın ilk bölümlerinde çeşitli piyasalarda yaşanan yapısal sorunları tanımlıyor ve bu sorunların nasıl ortaya çıktığını anlatıyor. Daha sonraki bölümlerde ise, piyasaların nasıl yeniden tasarlandığını, bu tasarım sürecinde hangi stratejilerin uygulandığını ve sonuçların nasıl daha işlevsel hale getirildiğini detaylandırıyor.

Özellikle karmaşık eşleşme süreçleri üzerine yoğunlaşan kitap, çeşitli piyasa türlerinin nasıl daha adil ve etkin bir hale getirilebileceğini gösteriyor. Örnekler arasında, organ nakli bekleyen hastaların nasıl eşleştirildiği ve çapraz böbrek nakli sisteminin nasıl geliştirildiği, öğrencilerin eğitim kurumlarına yerleştirilme sürecinde karşılaşılan zorluklar, doktorların internlik başvurularında yaşanan sıkıntılar ve avukatların hukuk firmaları tarafından işe alım süreçleri yer alıyor.

Peki, bir piyasa neden yeniden tasarıma ihtiyaç duyar? Roth’a göre, her piyasa kendi kendine optimal dengeyi sağlayamayabilir. Ekonomi teorisi, serbest piyasada arz ve talebin doğal olarak bir dengeye ulaşacağını söylese de, gerçek dünyada bu her zaman böyle işlemez. Özellikle eşleşme piyasalarında, tarafların tercihlerini açıkça beyan edebilmesi ve daha iyi sonuçlar elde edebilmesi için sistemin dikkatlice tasarlanması gerekir.

Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki okul yerleştirme sistemini ele alalım. Öğrenciler, belirli okullara girmek için akademik başarılarını ve sosyal etkinliklerdeki katılımlarını kullanarak rekabet ederler ve tercih ettikleri okulları sıralayarak eğitim müdürlüğüne bildirirler. Ancak, işin içine bağış yapan ebeveynler, okul müdürlerinin sadece kendilerini ilk sıraya yerleştiren öğrencileri tercih etmeleri ve erken kabul programları gibi unsurlar girince, sistem karmaşık bir hale gelir. Bu noktada bazı öğrenciler istedikleri okullara giremezken, okullar da kontenjanlarını tam olarak dolduramayabilir. Roth’un kitabı, bu tür eşleşme sorunlarının nasıl çözüldüğünü ve piyasa tasarımının benzer durumlarda nasıl uygulanabileceğini detaylıca açıklıyor.

Kitap, yalnızca ekonomi veya piyasa tasarımıyla ilgilenenler için değil, aynı zamanda günlük hayatın işleyişinde karşılaşılan sistemsel sorunların nasıl aşılabileceğini merak eden herkes için ilginç bir kaynak niteliğinde. Roth, fazla teknik terim kullanmadan, anlaşılır bir dille piyasa mekanizmalarının nasıl daha adil ve verimli hale getirilebileceğini ortaya koyuyor.