The Penguin and the Leviathan | Yochai Benkler (Kitap)

Penguen ve Leviathan, Harvard Hukuk Profesörü Yochai Benkler’in iş birliği üzerine kaleme aldığı, teori ve pratiği ustaca harmanlayan kapsamlı bir kitap. Benkler, özellikle son yıllarda sosyal bilimlerde dikkat çeken davranışsal iktisat, örgüt sosyolojisi ve psikoloji alanlarındaki araştırmaları bir araya getirerek insan doğasına dair hâkim “bencil birey” anlayışını sorguluyor ve bu anlayışın gerçeği yansıtmadığını güçlü örneklerle ortaya koyuyor.

Kitap, Wikipedia ve Linux gibi gönüllülük esasına dayanan projelerle başlıyor. Bu projeler, klasik ekonomik teorilerin öne sürdüğü gibi insanların yalnızca kişisel çıkarları doğrultusunda hareket etmediğini; tersine, uygun koşullar oluştuğunda bireylerin iş birliğini kendiliklerinden tercih ettiklerini gösteriyor. Wikipedia’yı binlerce gönüllü sürekli güncelliyor, Linux gibi açık kaynaklı yazılımlar gönüllü yazılımcıların emeğiyle gelişiyor. Tüm bu sistemler, yukarıdan aşağıya kurulan hiyerarşik bir yapının dışında işliyor. Benkler’e göre bu durum, içinde yaşadığımız dijital çağda, bireylerin örgütsel yapılara katılımında bir paradigma değişikliğine işaret ediyor.

Kitabın ilerleyen bölümlerinde, sosyal bilimlerde uzun yıllardır egemen olan homo economicus modeline yönelik eleştiriler geniş yer tutuyor. Benkler, bu modelin insanı salt çıkarcı ve hesapçı bir varlık olarak ele aldığını; ancak son yıllarda yapılan deneysel çalışmaların, insanların empati, karşılıklılık ve dayanışma gibi duygularla hareket edebildiğini gösterdiğini belirtiyor. Örneğin, kamu malları oyunlarında ya da mahkum ikilemi deneylerinde, birçok katılımcı kendi çıkarına en uygun stratejiyi değil, adil olanı veya karşısındakine güven veren seçeneği tercih ediyor. (sayfa 57)

Benkler, iş birliğini mümkün kılan koşulları da detaylı biçimde analiz ediyor. İnsanların iş birliğine yönelmesinin arkasında yalnızca ahlaki motivasyonlar değil; aynı zamanda iletişim olanaklarının güçlenmesi, karşılıklılık beklentisi, şeffaflık, güven ortamı, sosyal normlar ve itibar kaygısı gibi unsurlar da bulunuyor. Bu çerçevede, sadece bireysel düzeyde değil, kurumlar ve toplumlar düzeyinde de iş birliğini teşvik edici yapılar kurulabileceğini vurguluyor. Örneğin, insanlar kendilerini bir grubun parçası olarak hissettiklerinde ya da katkılarının değer gördüğünü bildiklerinde gönüllü olarak iş birliğine daha istekli hale geliyorlar. (sayfa 142)

Kitapta ayrıca, başarılı bir iş birliği sisteminin hangi yapı taşlarına sahip olması gerektiği de anlatılıyor. Yazarın son bölümlerde sıraladığı unsurlar arasında şunlar var: etkili iletişim; güven duygusunu pekiştiren sahicilik; bireyin kendi sınırlarını aşmasını sağlayan empati; ortak değerler üzerinden kurulan ahlaki çerçeve; ödül ve ceza mekanizmaları; itibar ve şeffaflık gibi sosyal denetim araçları; ve son olarak, homojen değil çeşitli perspektiflere açık sistemler tasarlamak. (sayfa 228)

Benkler, bütün bu değerlendirmeleri yaparken romantik bir iyimserliğe de düşmüyor. İnsanların her zaman iş birliğine yatkın olduğunu değil, belli koşullarda bu eğilimin baskın hale geldiğini savunuyor. Kitap boyunca kullandığı metaforlar —“Penguen” gönüllü iş birliğini, “Leviathan” ise klasik otoriter devlet veya hiyerarşik yapı anlayışını temsil ediyor— üzerinden, bu iki sistemin nasıl bir arada var olabileceğini de tartışmaya açıyor.

Sonuç olarak Penguen ve Leviathan, sadece teknolojik dönüşümle ilgilenenlerin değil, insan doğası ve toplumsal yapı üzerine düşünen herkesin okuması gereken bir kitap. Özellikle günümüz dünyasında, dayanışma ve kolektif aklın gücünü hatırlatması açısından son derece değerli.