The Shock Doctrine | Naomi Klein (Kitap)

Naomi Klein’in Şok Doktrini: Felaket Kapitalizminin Yükselişi adlı kitabı, modern dünyanın ekonomik sistemine dair keskin ve yer yer rahatsız edici bir yüzleşme sunuyor. Klein bu kitapta, serbest piyasa ekonomisinin yayılmasıyla ilgili anlatılan ana akım hikâyenin ardına geçiyor ve şunu soruyor: Bu sistem gerçekten doğal evrimiyle mi yayıldı, yoksa zorla mı empoze edildi?

Kitabın merkezinde yer alan kavram, “şok doktrini” adını verdiği strateji. Klein, bu doktrini “felaket anlarını fırsata çeviren bir neoliberal strateji” olarak tanımlıyor. Buna göre, doğal afetler, darbeler, savaşlar veya ekonomik krizler gibi halkları sarsan büyük olaylar, toplumsal belleğin ve direncin en zayıf olduğu anları yaratıyor. Ve işte tam bu anlarda, halkın rızasını aramadan, radikal özelleştirme, kamu harcamalarının kesilmesi ve sosyal devletin küçültülmesi gibi politikalar hayata geçiriliyor.

Yazar, bu stratejinin 1970’lerde Şili’de General Pinochet’nin darbesiyle nasıl uygulandığını detaylı bir şekilde anlatıyor. Pinochet, iktidara gelir gelmez Chicago Üniversitesi’nde Milton Friedman’dan eğitim almış iktisatçıların önerdiği “şok terapisi”ni devreye sokuyor. Sosyal yardımlar kesiliyor, kamu işletmeleri özelleştiriliyor ve sendikal haklar yok sayılıyor. Klein, bu dönüşümün ancak baskı ve işkenceyle mümkün olduğunu, yani piyasa özgürlüğünün ancak siyasi baskı ile kurulduğunu vurguluyor.

Benzer senaryolar Arjantin, Bolivya, Polonya, Güney Afrika ve Rusya gibi ülkelerde de yaşanıyor. Sovyetler Birliği’nin yıkılmasının ardından Rusya’da uygulanan ekonomik program, toplumun büyük bir kısmını yoksulluğa sürüklerken, bir avuç oligarkın doğmasına yol açıyor. Güney Afrika’da ise apartheid rejimi sona erse de, ekonomik eşitsizlik aynı neoliberal reçetelerle kalıcı hale getiriliyor. Klein’in verdiği örneklerde ortak olan şey şu: ekonomik reformlar hiçbir zaman toplumsal bir uzlaşıyla gelmiyor, aksine, halk en zayıf anındayken, hızla ve çoğu zaman dayatılarak yürürlüğe konuyor.

Kitapta anlatılan bir diğer çarpıcı örnek, Irak Savaşı sonrası yaşanan süreç. Klein, ABD’nin Irak’ta yürüttüğü işgalin yalnızca bir rejim değişikliği değil, aynı zamanda bir “piyasa mühendisliği” olduğunu ileri sürüyor. Yeni hükümet, Amerikan danışmanlarının gözetiminde, çok uluslu şirketlere kapıları sonuna kadar açan yasalar çıkarıyor. Iraktaki yeniden yapılanma projeleri, yerel halktan çok Amerikan özel sektörüne yarıyor. Üstelik tüm bunlar olurken ülkede kaos, işsizlik ve şiddet artıyor.

Naomi Klein, kitap boyunca sık sık “şok terapisi” kavramına atıfta bulunuyor. Bu terim, 1990’larda neoliberal ekonomistler tarafından, serbest piyasa reformlarının ani ve kapsamlı biçimde uygulanmasını tanımlamak için kullanılmıştı. Ancak Klein, bu “terapi” anlayışının aslında çok daha sistematik ve ideolojik bir arka plana sahip olduğunu vurguluyor. Ona göre bu bir tedavi değil, bir doktrin: Toplumsal şok anlarında, halkın direnç gösteremeyecek kadar sarsıldığı zamanlarda uygulanan ve eşitsizliği derinleştiren neoliberal politikaların ta kendisi. Bu yüzden kitabın adı olan Şok Doktrini, yalnızca bir uygulamayı değil, bu uygulamaların ardındaki bütünlüklü stratejiyi işaret ediyor.

Kitap sadece ekonomiye değil, psikolojiye de temas ediyor. Klein, CIA’in 1950’lerde yürüttüğü deneylerde kullanılan “kişilik silme” yöntemlerinin – örneğin duyusal yoksunluk, izolasyon ve şok – nasıl bir kırılma yarattığını anlatıyor. Bu deneyler, bir bireyin zihnini tamamen temizleyip sonra yeniden yapılandırma iddiası taşıyordu. Naomi Klein, neoliberalizmin toplumsal düzeyde benzer bir süreç uyguladığını, yani önce toplumsal yapıyı yıktığını, ardından yerine yeni bir “piyasa toplumu” kurmaya çalıştığını ileri sürüyor.

Şok Doktrini, yalnızca geçmişte olanlara değil, günümüzde yaşanan pek çok gelişmeye de ışık tutuyor. Doğal afetlerden sonra hızla yapılan imar planları, ekonomik krizlerin ardından uygulanan kemer sıkma politikaları ya da salgın sonrası ortaya çıkan yeni ekonomik düzenler… Hepsi, Klein’ın teorisinin güncelliğini koruduğunu gösteriyor.

Şok Doktrini, geçmişte yaşanan politik müdahaleleri anlamanın ötesinde, bugün dünyada olup biten pek çok şeyin ardındaki düzeni görmeye yardımcı oluyor. Naomi Klein, karmaşık örnekleri bir araya getirerek felaketlerin nasıl birer fırsata dönüştürüldüğünü gösteriyor; her bölüm bu yapının rastlantı değil, bilinçli tercihlerle kurulduğunu hatırlatıyor.