Irrationally Yours | Dan Ariely (Kitap)

Dan Ariely’nin Akıldışı Sevgilerimle kitabı, diğer kitaplarındaki araştırma ağırlıklı anlatımdan farklı olarak, gündelik yaşamdan gelen sorulara verdiği esprili, samimi ama bir o kadar da analitik cevaplardan oluşuyor. Kitap, Wall Street Journal’da uzun süre yayımlanan “Ask Ariely” (Ariely’e Sorun) köşesinin bir derlemesi ve tam anlamıyla bir “davranışsal iktisatla terapi seansı” gibi okunuyor. İçerdiği her metin, insanların kendi hayatlarında sıkça karşılaştığı ama genellikle bilimsel bağlamda açıklamayı düşünmedikleri meseleleri ele alıyor: Kayıp çorapların gizemi, neden bir türlü spora başlayamıyoruz, eski sevgiliyle iletişim kurmak mantıklı mı, terfi almak ne zaman moral bozucu hale gelir gibi konular…

Her bir soruya Ariely’nin mizahi ve samimi üslubuyla verdiği cevaplar, aslında davranışsal iktisadın temel ilkelerine dayanıyor. Örneğin, “şu an odaklı önyargı” (present bias), yani bugünkü rahatlık için gelecekteki kazançtan feragat etmeye olan yatkınlığımız, pek çok davranışımızın arka planında yer alıyor. Tatile çıkmadan diyete başlamak isteyip sonra bir dilim pastayla “bugünlük böyle olsun” dememizin ardında yatan şey tam da bu.

Kitapta sık sık ele alınan bir diğer tema da “kayıptan kaçınma” (loss aversion). İnsanların aynı büyüklükteki bir kazanca kıyasla bir kayıptan çok daha fazla rahatsızlık duyması, hem özel hayatta hem iş hayatında birçok kararımızı etkiliyor. Örneğin, bazı okuyucuların “terfi ettim ama maaş artışı olmadı” gibi şikayetlerine Ariely, bu tür boş beklentilerin neden bizi yıprattığını bilimsel örneklerle açıklıyor.

İlişkiler de kitabın önemli bir başlığı. “Eski sevgiliyle arkadaş kalmak mantıklı mı?”, “Kendimi yalnız hissediyorum, ne yapmalıyım?” ya da “Ailem kariyer kararlarıma saygı duymuyor” gibi sorulara verilen cevaplar hem empatik hem de ikna edici. Ariely burada da “sıcak-soğuk empati boşluğu” kavramını kullanarak, insanların duygusal anlarında rasyonel karar verememelerinin ne kadar yaygın bir sorun olduğuna dikkat çekiyor.

Kitapta William Haefeli’nin çizdiği karikatürler de yer alıyor. Her sorunun ardından gelen bu küçük görsel yorumlar, hem konuyu görsel olarak pekiştiriyor hem de mizahi bir soluk kazandırıyor. Ayrıca her metnin sonunda o sorunun davranışsal iktisat açısından hangi kategoriye ait olduğu da belirtiliyor; bu da kitap boyunca tekrar eden kavramları daha iyi hatırlamayı sağlıyor.

Ariely, bazen bir davranışın arkasında bilinçdışı bir dürtü olduğunu hatırlatırken, bazen de yalnızca gülümseyip geçmenin yeterli olabileceğini söylüyor. Tüm yazılar kısa, akıcı ve kolay okunur biçimde hazırlanmış. Ancak her birinde küçük bir içgörü, farkındalık ve davranışa yönelik bir ipucu var. Özellikle sosyal normlar, kişisel motivasyon, alışkanlıklar, karar verme ve erteleme gibi konularda çokça şey söylenmiş olmasına rağmen Ariely’nin sadeleştirici ve mizahi dili bu konulara yeniden bakmayı mümkün kılıyor.

Davranışsal iktisadın gündelik hayatta nasıl işlediğini, deneysel verilerle değil de küçük çaplı sohbet havasında anlamak isteyenler için Akıldışı Sevgilerimle ideal bir kitap. Diğer kitapları gibi akademik düzeyde örneklerle bezeli değil; daha çok mutfak masasındaki bir konuşmaya benziyor. Ama içeriği hâlâ ciddi ölçüde bilgilendirici. Özellikle küçük kararsızlıkların hayatı nasıl şekillendirdiğini görmek açısından okunmaya değer.