Christopher Lane’in Utabgaçlık adlı kitabı, “utangaçlık” gibi sıradan ve insani bir özelliğin nasıl olup da bir anda “tedavi edilmesi gereken psikiyatrik bir bozukluk” haline geldiğini adım adım inceliyor. Lane, özellikle 1970’lerden itibaren Amerikan Psikiyatri Birliği’nin tanı kitabı DSM’de yaşanan değişimlere bakarak, utangaçlığın “sosyal fobi” ya da “sosyal anksiyete bozukluğu” çatısı altına alınmasının ardındaki bilimsel, kültürel ve ekonomik dinamikleri ortaya koyuyor.

Özellikle 1980’de yayımlanan DSM-III, bu dönüşümün dönüm noktası. Bu baskıyla birlikte sosyal fobi resmi bir tanı olarak kabul edildi. Ancak Lane’in işaret ettiği gibi, bu sadece klinik bir gözlemin sonucu değildi. Toplum giderek daha dışa dönük, kendini rahatça ifade eden bireyler üretme yönünde baskı kurarken, ilaç endüstrisi de yeni pazarlar yaratmak için bu tanımları fırsata çevirdi. DSM-III’ün hazırlık toplantılarında bazı psikiyatristlerin, sosyal fobi tanımını birkaç kişilik özelliğini bile kapsayacak kadar genişletmeyi savunduğu aktarılıyor. Böylece daha önce yalnızca “utangaç” denilebilecek milyonlarca insan bir anda “hasta” kategorisine girdi.

Kitabın en çarpıcı yanlarından biri, ilaç endüstrisinin bu süreçteki rolü. Lane, Eli Lilly’nin Prozac (fluoksetin) örneği üzerinden farmasötik şirketlerin nasıl zeki pazarlama stratejileri geliştirdiğini anlatıyor. Prozac, yalnızca depresyon için değil, utangaçlık ve sosyal kaygı için de bir “çözüm” olarak sunuldu. Reklam dili, insanlara “sizde sorun yok, beyninizdeki kimyasal dengede sorun var” mesajı veriyordu. Bu yaklaşım, bir yandan damgalamayı azaltıyormuş gibi görünürken diğer yandan ilaca olan talebi büyük ölçüde artırıyordu. Prozac kampanyaları, utangaçlıktan özgürlüğe geçişi adeta bir “kişilik upgrade’i” gibi pazarlıyordu.

Lane ayrıca GlaxoSmithKline’ın Paxil’i (paroksetin) piyasaya sürüşüne de odaklanıyor. Paxil, 1990’larda “sosyal anksiyete bozukluğu için FDA tarafından onaylanmış ilk ilaç” olarak tanıtıldı. Televizyon reklamlarıyla “sosyal kaygınız mı var? Artık çözümü var” mesajı verildi. Ancak daha sonra ortaya çıktı ki GSK, Paxil’in bağımlılık riski ve bırakma sendromları gibi ciddi yan etkilerini bildiği halde bu bilgileri gizlemişti. Lane, bunun yalnızca tıbbi değil, aynı zamanda derin bir etik sorun olduğunu vurguluyor.

Kitap, yalnızca tıp ve ilaç endüstrisi boyutuyla sınırlı kalmıyor; aynı zamanda kültürel farklılıklara da ışık tutuyor. Örneğin Japonya’da “haji” (utangaçlık, mahcubiyet) kimi bağlamlarda bir erdem olarak kabul edilirken, ABD’de aynı özellik sosyal işlevselliği kısıtlayan bir bozukluk etiketiyle damgalanabiliyor. Lane, bu karşılaştırmalar üzerinden şu kritik soruyu gündeme getiriyor: Bir özellik ne zaman sadece bir farklılık olmaktan çıkıp bir “rahatsızlık” haline gelir? Ve bu kararı gerçekten kim verir?

Shyness aynı zamanda bireysel tanıklıklara da yer veriyor. Sosyal fobi tanısı almış bireylerin deneyimleri, tanının hem rahatlatıcı (çünkü yaşanan sorun bir ad kazanıyor) hem de damgalayıcı (çünkü kişi bir anda “hasta” kategorisine giriyor) yanlarını gösteriyor. Bu ikili etki, kitabın en düşündürücü yönlerinden biri.

Sonuçta Lane’in kitabı, yalnızca utangaçlığın hikâyesini değil, daha geniş bir kültürel ve ekonomik dönüşümün perde arkasını ortaya koyuyor. Bir yandan toplumun bireylerden sürekli dışa dönük, aktif ve kendini pazarlayan olmalarını beklediğini; öte yandan ilaç endüstrisinin bu beklentiyi kârlı bir fırsata çevirdiğini gösteriyor. Utangaçlık, “normal” ile “anormal” arasındaki çizgiyi kimin çizdiğini, bu çizgilerin hangi çıkar dengeleriyle belirlendiğini ve sıradan insani deneyimlerin nasıl patolojikleştirildiğini sorgulamaya davet ediyor.